Trong những năm gần đây, lĩnh vực xuất bản khoa học đã chứng kiến những thay đổi mạnh mẽ, đặc biệt là với sự xuất hiện của Plan S và phong trào OA (Open Access – Truy cập mở). Hai xu hướng này đang góp phần thay đổi cách thức tài liệu nghiên cứu được chia sẻ và truy cập, mang lại nhiều lợi ích nhưng cũng đặt ra không ít thách thức cho cộng đồng nghiên cứu và xuất bản toàn cầu.

OA (Truy cập mở) bao gồm nhiều hình thức khác nhau:

Gold Open Access: Bài báo được xuất bản ngay lập tức với OA, thường kèm theo phí công bố (APC).

Green Open Access: Tác giả có thể tự lưu trữ phiên bản của bài báo trên một kho lưu trữ mở mà không có phí công bố.

Hybrid Open Access: Các tạp chí truyền thống cung cấp các lựa chọn OA cho các bài báo cá nhân với APC.

Hiện tại, các nhà tài trợ của Plan S —tập đoàn quốc tế cOAlition S đã mở rộng để bao gồm Quỹ Bill & Melinda Gates và Tổ chức Y tế Thế giới. Tuy nhiên, các nhà tài trợ này sẽ ngừng hỗ trợ tài chính cho việc xuất bản OA sau tháng 12 năm 2024.

Plan S - Bước tiến mới trong OA

Plan S, được khởi xướng vào năm 2018 bởi cOAlition S - một nhóm các tổ chức tài trợ nghiên cứu quốc gia và quốc tế, đã nhanh chóng trở thành đề tài nóng trong giới học thuật. Mục tiêu của Plan S là đảm bảo rằng các kết quả nghiên cứu được tài trợ bởi tiền công phải được công bố dưới dạng OA. Điều này có nghĩa là bất kỳ ai, ở bất kỳ đâu, cũng có thể truy cập và đọc các bài báo khoa học mà không cần phải trả phí.

Nguyên tắc của Plan S

OA hoàn toàn: Các bài báo khoa học phải được xuất bản trong các tạp chí hoặc nền tảng OA.

Bản quyền và cấp phép: Tác giả hoặc tổ chức nghiên cứu giữ bản quyền và cấp phép cho bài báo dưới các giấy phép OA, như Creative Commons.

Chất lượng và minh bạch: Các tạp chí OA phải tuân thủ các tiêu chuẩn chất lượng cao và minh bạch trong quy trình đánh giá bài báo.

Lợi ích và Thách thức của Plan S

Plan S mang lại nhiều lợi ích quan trọng. Trước hết, nó tăng cường khả năng tiếp cận thông tin khoa học, giúp các nhà nghiên cứu, sinh viên, và công chúng có thể dễ dàng tiếp cận các kết quả nghiên cứu mới nhất. Điều này đặc biệt quan trọng đối với các nước đang phát triển, nơi mà nguồn tài chính cho nghiên cứu và truy cập tài liệu khoa học còn hạn chế.

Tuy nhiên, Plan S cũng đối mặt với không ít thách thức. Chuyển đổi từ mô hình xuất bản truyền thống sang mô hình OA đòi hỏi sự đồng thuận và hỗ trợ từ các nhà xuất bản, các tạp chí và nhà nghiên cứu. Chi phí chuyển đổi và phí công bố bài báo OA (APC) có thể là một gánh nặng đối với các nhà nghiên cứu và tổ chức nhỏ.

Plan S và OA đang định hình lại bức tranh xuất bản khoa học toàn cầu. Sự chuyển đổi này không chỉ mang lại lợi ích lớn cho cộng đồng nghiên cứu mà còn góp phần vào việc phổ biến tri thức một cách rộng rãi và công bằng hơn. Đối với các nhà xuất bản, các tạp chí khoa học đây vừa là cơ hội để tăng cường tầm ảnh hưởng và đổi mới mô hình kinh doanh, vừa là thách thức trong việc duy trì chất lượng và đảm bảo tài chính bền vững. Trong bối cảnh này, sự linh hoạt và sáng tạo sẽ là yếu tố quyết định giúp các nhà xuất bản thích ứng và phát triển